Hürriyet gazetesinden Ömür Kurt, son zamanlarda yazdığı yazılar ve yaptığı röportajlarla çocuk gelişimi anlayışımıza inanılmaz katkılar sağladı.

Geçen hafta yalan söyleyen çocuğun daha zeki olduğunu gösteren bir araştırmayı Prof. Dr. Arzu Yükselen ile röportaj yapıp köşesine taşıdı.

Yalan söyleyen çocuk gerçekten daha mı zekidir?

ARAŞTIRMA

Prof. Michael Lewis, farklı yaşlardaki çocukları (2-9 yaş) tek tek bir odaya alıyor ve arkalarına bir oyuncak koyuyor. Dışarı çıkarken de çocuklara arkalarına bakmamasını söylüyor.

(Bazı durumlarda da önlerine bir kutu koyuyor. Kutunun içine bakmayın diyor.)

Sonra içeriye giriyor ve çocuklara ‘Baktınız mı?’ diye soruyor.

Çocukların bazıları bakıyor, bazıları bakmıyor. Ama bakan çocukların bir kısmı yalan söylüyor.

Acaba hangi yaş grubu daha çok yalan söylemiştir?

2 yaşındaki çocukların üçte biri, 3 yaşındaki çocukların yaklaşık yarısı ve daha büyük çocukların yüzde 80’ine yakını yalan söylüyor.

Acaba yalan söyleme oranı yaşa göre neden artıyor? 2 yaşında yalan söyleme neden az?

YALANI KEŞFETMEK

Bunun sebebi beynin bilişsel kapasitesiyle ilgili.

Çocuklar küçük yaşlarda kendi düşüncesinin, diğer insanların düşüncesinden farklı olduğunu bilmiyor. Kendisi ne düşüyorsa veya biliyorsa diğer insanlar da aynı şeyi düşünüyor zannediyor. Bundan dolayı da onlar için ‘yalan’ diye bir kavram yok.

BİLİŞSEL KAPASİTE ve YALAN

Ama büyüdükçe ve bilişsel kapasitesi geliştikçe, insanların düşüncelerinin ve bilgilerinin kendisininkinden farklı olduğunu keşfediyor. Psikologlar buna ‘zihin teorisi’ (theory of mind) diyor.

Bunu keşfedince, yalanın varlığını da keşfediyor. Diğer insanlar benim bildiğimi bilmiyorsa, o zaman ben onlara zorda kaldığımda doğru olmayan şeyleri söyleyebilirim diyor.

İşte 2 yaş (24-32 ay) grubu çocuklar arasında yalan söyleyenler, zihin teorisine erken ulaşmış olan çocuklar. Bilişsel kapasiteleri erken gelişiyor.

Araştırmacılar da erken gelişmiş bilişsel kapasiteyi zekâ göstergesi olarak yorumluyor. Doğruluk payı yüksek.

AHLAKİ DEĞERLER

Ama çocuğun bu kapasiteyi kazanmış olması, yani yalanı keşfetmiş olması, onun yalan söyleyeceği anlamına gelmez. Başka bir deyişle yalan söylemeyen çocuk, zeki olmayan çocuk değildir.

Araştırmada zihin
teorisine ulaşmış olan ve buna rağmen yalan söylemeyen çocuklar da var.

Er ve geç her çocuk yalanı keşfediyor ama bazıları yalan söylemiyor. Neden?

İşte burada da devreye ahlaki gelişim giriyor.

Arzu Hoca’nın da belirttiği gibi anne ve baba, çocuğa yalan söylüyorsa, çocuğa bir mesaj gidiyor: Sen yalan söyleme yetisini kazandın ve kendi çıkarın için bunu kullanabilirsin.

Annenin ve babanın tutumu çocuğa yalan söyleme hakkını veriyor.

ZEKÂ ve YALAN

Kısacası, bilişsel kapasitesi yüksek çocuklar yalanı erken keşfediyor. Aynı şekilde karmaşık yalanlar kurgulayacak ve söylediği yalanı aklında tutacak kadar zeki olabiliyor. Ama yalan söylemek daha çok ahlaki gelişimle ilgili bir durum. Bir insan çok zeki olabilir ama ahlaki değerlerinden dolayı yalan söylememeyi seçebilir.

Arzu Hoca’nın uyardığı gibi araştırma, yanlış yorumlanmamalıdır ve araştırmaya dayanarak, çocuğun zekâsı ön plana çıkartılarak yalan asla meşrulaştırılmamalıdır.

Aile etik bir yaşam sürüp çocuğuna model olmalıdır.

AHLAKLI AİLELERİN ÇOCUKLARI NEDEN YALAN SÖYLER?

Aile yalanı modellemese de çocuk bazen yalan söyleyebilir. Peki bu çocuklar neden yalan söylüyor? Düz mantık düşünürsek, çocuk gerçeği saklamak için yalan söyler. Peki neden gerçeği saklıyor? Gerçek bilinirse ailesi tarafından yargılanacağını ve sevilmeyeceğini düşünüyor. Aile kendisi yalan söylemese de çocuğa çok fazla baskı yapıyorsa, çok yüksek beklentisi varsa, çocuk istediği gibi davranmadığı zaman ona kızıyor, ceza veriyor veya suçlu hissettiriyorsa çocuk ailesinin kabul etmeyeceği davranışları gizlemeye başlıyor ve yalan söylüyor. Aileler çocukların yalan söylemesini istemiyorsa çocuk istenmedik bir
şey yaptığında onu yargılamaktansa, onun hangi ihtiyacından dolayı yaptığını anlamalı. Örneğin çocuk ödev yapma konusunda yalan söylüyorsa, ona kızmaktansa neden ödev yapmadığı araştırılmalı. Unutulmamalıdır ki yargının olduğu yerde aile çocuğuna rehberlik yapma hakkını kaybeder.

YALAN SÖYLENEN ÇOCUK HAYATTA DAHA ÇOK MU ALDATILIR?

Aile çocuğuna sürekli yalan söylerse çocuk da yalan söylemeye başlıyor. Dahası insanlara güvenmemeyi öğreniyor. Acaba diğer insanlara güvenen mi yoksa güvenmeyen insanlar mı hayatta daha çok aldatılır? Toronto Üniversitesi’nden Prof. Mark Weber ilk önce deneklerin insanlara genel olarak ne kadar güvendiğini ölçüyor ve daha sonra onlara bir iş görüşmesi videosu izletiyor. Videodaki aday üç tane yalan söylüyor.

Weber, deneklerin yalanı fark edip etmediğine bakıyor. Tahmin edileninin aksine diğer insanlara güvenenler yalanı keşfetmekte çok daha başarılı çıkıyor. Dolayısıyla aldatılma ihtimalleri de azalıyor. Neden? İnsanlara güvenmeyen insanlar diğer insanların yalan söylediğini varsaydığı için yalanı gösteren işaretlere dikkat etme gereği duymuyor. Ama güvenenler yalanı gösteren işaretleri çok net görebiliyor. Çünkü bakış açımızdan veya normlarımızdan farklı olanları çok daha net görürüz. Kısacası, çocuğunuz yalana alıştıkça hayatta aldatılma ihtimali de artıyor.

3 Şubat 2018