İnanılmaz derecede sınav kaygısı yaşayan bir öğrenci ile konuştum.

Kendisine “Sınavı kazanamazsan ne olur?” diye sorduğumda, “İnsanlar arkamdan konuşur” dedi.

“Sınava girmezsen ne olur?” diye sordum. “Öyle bir seçeneğim yok ki!” dedi.

Acaba çocuklara vazgeçme veya bırakma seçeneği vermemek, onların başarısını olumsuz etkiler mi?

Bu öğrenciye “Sınava girmeme hakkın / özgürlüğün / seçeneğin var” denseydi, ne olurdu?

ARAŞTIRMA

Çoğu zaman zannedilir ki, başka seçeneği olmayan veya tek çaresi başarılı olmak olan insanlar daha başarılı olur. Acaba bu gerçekten böyle mi?

Wharton İşletme Fakültesi’nden araştırmacı Rom Schrift ve meslektaşı bir deney tasarlıyor. Denekler iki gruba ayrılıyor (bir grup daha var ama şu anda o önemli değil). Her grup kendilerine verilen karışık harfler arasında anlamlı kelimeler bulacak.

Birinci gruptaki deneklere araştırmadan ayrılma hakkı veriliyor, ikinci gruba verilmiyor. Yani, birinci grubun terk etme/bırakma özgürlüğü var.

İkinci grubun bulmacayı bitirmekten başka şansı yok.

Acaba hangi grup bulmacayla daha çok uğraşacak?

Sonuçlar şaşırtıcı çıkıyor.

Ayrılma hakkı olan denekler, bulmacayla daha çok uğraşıyor ve daha çok kelime buluyor. Acaba neden?

SORUMLULUK BİLİNCİ

Bunun birçok sebebi var.

Seçimlerimiz, tercihlerimiz, yaptığımız işler ve işlerin sonuçları bizim kişiliğimizi yansıtır.

Yani, bir kişi bir işi yapınca o işe imzasını atmış olur, ama insanlar bir iş için zorlandığı veya onlara seçme özgürlüğü verilmediği zaman insanlar kendini o işten uzaklaştırır çünkü artık o iş büyük oranda, onun imzasını değil, zorlayan kişinin imzasını taşımaya başlayacaktır.

İnsanlar da kendi imzasını taşımayan işlere çok emek vermez.

KİMLİK REDDİ

Dahası bir kişi zorlandığı veya seçme özgürlüğü verilmediği zaman, kimliği reddedilmiş olur. Çoğu kişi de kimliğini kabul ettirmek için istenilen işin tam tersini yapabilir veya istenilen işi tam istendiği gibi yapmayabilir.

Yani, “Benim de tercihlerim var” mesajı verir.

Zaten bunu birçok çocukta ve gençte ‘pasif şiddet’ olarak gözlemleyebilirsiniz.

SORUMLULUK

İnsanlara seçme özgürlüğü verildiği an, şöyle bir mesaj da verilir: Sen bunu kendin seçtiğine göre artık bu benim değil senin sorumluluğunda. İnsanlar sorumlu hissettikleri işlere daha çok emek verir.

Bunu hiyerarşinin olduğu kurumlarda rahatlıkla gözlemleyebilirsiniz. Çoğu insan işini yarım yamalak yapar, çünkü talimatla veya emirle yaptıkları işin sorumluluğunu almazlar.

Kısacası zorlanan veya seçme özgürlüğü verilmeyen insanlar, kimliklerini arka plana atar, bu durumda o işten çok sorumluluk almaz ve dolayısıyla çok emek vermezler.

Başka bir deyişle insanlara bir işi verince, bu işle beraber o işi bırakma özgürlüğü de verilirse insanlar o işe daha çok emek verir.

SINAV GERÇEĞİ

Türkiye’de bir sınav gerçeği var. Birçok veli ve öğrenci bu sınavı olmazsa olmaz olarak görüyor. Çocuklar sınava girmemeyi hayal bile edemiyor. Ama düşünseniz ya bir ailenin çocuğuna bu özgürlüğü verdiğini…

Çocuk ne kadar rahatlar. Sonra kendisine verilen sınava girmeme hakkını etraflıca değerlendirir. Sınava girme kararı alırsa artık tüm sorumluluk onundur. Artık sınav kendi kimliğini yansıtır. Bu durumda da başka engelleyici yoksa sınava isteyerek emek verir.

Onun için çocuklara güvenli sınırlar içinde her zaman seçme özgürlüğü vermeliyiz. Buna bırakma özgürlüğü de dahil.

Ancak o zaman çocuk ‘kendisi olarak’ bir yaşam sürebilir. Mutluluk da bundan başka bir şey değildir zaten!

ÇOCUKLAR NEDEN OYUNLARA BAĞIMLIDIR?

Seçme özgürlüğü, yani özerklik en temel psikolojik ihtiyaçlardan bir tanesi. Bu yüzden seçme özgürlüğünü yaşayamayan insan coşkusuz bir hayat sürebilir. Peki seçme özgürlüğü bu kadar temel bir ihtiyaçsa insanlar neden özerkliklerinden vazgeçebiliyor? İnsanın daha da temel bir ihtiyacı var. O da ‘güvende olmak’. Bir ailede veya okulda çok fazla baskı veya şekillendirme varsa, çocuk da buna karşı çıkınca daha sert bir tepki alıyorsa çocuk ‘güvende’ hissetmez. Bu durumda bir seçim yapmak zorunda kalır. Ya güvenlikten vazgeçecektir ya da özerklikten. Tabii ki özerklikten vazgeçer. Bundan dolayı bizim toplumda tercihlerinin farkında olmayan ve seçim yapmaktan korkan çok insan vardır. Peki evde veya okulda seçme özgürlüğünü yaşayamayan çocuk ne yapar?

Güvenliğini kaybetmeden seçim yapabileceği yerlere gider. O da çoğu zaman bilgisayar oyunlarıdır. Maalesef bizim okullarda ve evlerde çocukların çok fazla seçme hakkı olmadığı için çocuklar sık sık bilgisayar oyunu oynar. Çünkü çocuklar oyunlarda özgürce seçim yapar. Karakterlerini seçer, seviyesini seçer, oyun alanını seçer. Yaptığı her iş kendi seçimidir. Ne büyük bir mutluluk.

Kısacası özerkliğini yaşayamayan çocuklar, oyunlarda özerklik ihtiyacını karşılar. Gerçek hayatta seçme özgürlüğü olan çocuklar oyunlara yönelme ihtiyacı duymaz. (Tabii ki özerklik oyunlara yönelmesinin tek sebebi değil. Başka sebepler de var.) Bugünden itibaren çocuklara gerçek hayatta özerkliklerini karşılayacak etkinlikleri yapma şansı vererek, onların bilgisayar oyunlarına olan ilgilerini azaltabilirsiniz. Hem de çocuklar daha mutlu bir yaşam sürer.

2 Haziran 2018